Παίζοντας με τον εμφύλιο

Ο Μάνος Ελευθερίου έχει γράψει 400 τραγούδια, 9 ποιητικές συλλογές και 2 μυθιστορήματα ιστορικά. Το πρώτο του «Ο καιρός των χρυσανθέμων» τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο 2005. Είναι ο τεχνίτης του λόγου που χειρίζεται τη γλώσσα εξαιρετικά και την απογειώνει φτιάχνοντας ατμόσφαιρα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό ο Ελευθερίου. Είναι και συγγραφέας που ψάχνει να βρει μια ενδιαφέρουσα ιστορία να διηγηθεί. Είναι αυτό που λέμε παραμυθάς. Αλλά και πάλι δεν είναι μόνο αυτό. Είναι ερευνητής. Ερευνά τους τόπους και τις εποχές για να στηρίξει αυτά που θέλει να διηγηθεί με αληθοφανείς καταστάσεις. Διαβάζοντας το πρώτο του βιβλίο εντυπωσιάστηκα από την πλούσια δράση και τα στοιχεία της εποχής. Με την ίδια χαρά άρχισα να διαβάζω και το δεύτερο, το «Η γυναίκα που πέθανε δυο φορές» πάντα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Η ιστορία που διηγείται ο Ελευθερίου αναφέρεται στην περίπτωση της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη (αν και δεν την ονομάζει μ’ αυτό το όνομα) που εκτελέστηκε από την ΟΠΛΑ με τη δικαιολογία της συνεργασίας με τους Γερμανούς κατά τα Δεκεμβριανά του ’44. Αλλά ο Ελευθερίου αφηγούμενος την εκτέλεση της Παπαδάκη δεν αφηγείται τη δική της εκτέλεση αλλά την εκτέλεση μιας άλλης γυναίκας, που, μέσα στην παραζάλη του, ο αδελφός της παραγνώρισε στο νεκροτομείο. Έτσι δόθηκε στο πτώμα το όνομα της ηθοποιού. Εκεί αρχίζει το μπέρδεμα της ιστορίας. Εκεί αρχίζει ο αναγνώστης να αναρωτιέται γιατί ο καλός συγγραφέας διαστρεβλώνει την αποδεκτή αλήθεια. Ποιος είναι ο στόχος του. Καθώς παρακολουθεί το ξετύλιγμα της δεύτερης ιστορίας του βιβλίου, εκείνης που ένας νέος γιατρός που περιθάλπει μια ηλικιωμένη γυναίκα και υποψιάζεται ότι μπορεί να είναι η Παπαδάκη που δεν πέθανε και ξεκινάει την έρευνά του για τα αίτια, αποπροσανατολίζεται. Άλλοτε ο μύθος πάει να στραφεί προς φιλοσοφικές αναζητήσεις του τύπου πώς μεταβάλει τις απόψεις μας ο χρόνος, άλλοτε πνίγεται στις λεπτομερείς περιγραφές των αντικειμένων της εποχής κι άλλοτε γίνεται ένας απολογισμός της ίδιας της ηθοποιού. Έτσι μια πραγματική ιστορία μετατρέπεται σε μια φανταστική ιστορία. Καλογραμμένη στα σημεία που δεν δίνονται οι εξονυχιστικές περιγραφές και δεν πλατειάζει, με μια δομή σχεδόν μεταμοντέρνα που πάει κι έρχεται στο χρόνο. Αλλά ο αναγνώστης μένει στο τέλος με ένα μεγάλο ερωτηματικό. Όχι αν πέθανε ή αν έζησε στ’ αλήθεια η Παπαδάκη, (ο Ελευθερίου δεν παρουσιάζει ντοκουμέντα που θα το αμφισβητούν επί της ουσίας), αλλά τι σκοπό εξυπηρετεί αυτή η νεκρανάσταση. Και μη βρίσκοντας τον σκοπό ο αναγνώστης υποθέτει πως γι’ αυτό ο συγγραφέας δεν αναφέρει το όνομα της διάσημης ηθοποιού. Μα τότε μένει αναπάντητο ένα άλλο ερώτημα: Γιατί χρησιμοποίησε αυτή την ιστορία; Στα θετικά του βιβλίου πρέπει να προσθέσουμε την ζωντανή αλλά και ορθά αποστασιοποιημένη περιγραφή της εποχής του ’44, που αποτελεί πιθανότατα την πιο μαύρη περίοδο της ιστορίας. Τα πολλά και γνωστά ονόματα που παρελαύνουν από το βιβλίο μάλλον αδυνατίζουν παρά πλουτίζουν το αποτέλεσμα. Εν τέλει αν κάποιος δεν έχει διαβάσει τα βιβλία του Ελευθερίου και θέλει να διαβάσει, προτείνω το πρώτο του, «Τον καιρό των χρυσανθέμων».

Παραθέτω το κείμενο από το οπισθόφυλλο του βιβλίου.

«Δεκέμβριος 1944. Μες στην παραφροσύνη ενός εμφυλίου πολέμου, το ευτελέστερο πράγμα είναι η ανθρώπινη ζωή. Τη συνέλαβαν και το ίδιο βράδυ την εκτέλεσαν. Ανθρωποθυσία; Εκείνο όμως το γυμνό σώμα που της αποδόθηκε δεν ήταν το δικό της. Το μοιραίο λάθος έγινε μέσα στον πανικό και την απόγνωση του αδελφού της στο νεκροτομείο. Έτσι, στο άγνωστο σώμα αποδόθηκε το ένδοξο όνομα της.

Εκείνη όμως ζούσε. Αλλού. Πενήντα χρόνια μετά ένας νεαρός γιατρός προσπαθεί να μάθει την αλήθεια από κείνον που συνέλαβε την γυναίκα, την Καλλιτέχνιδα. Να μάθει τι κρύβεται πίσω από την ηλικιωμένη γυναίκα που περιθάλπει σπίτι του και που ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι Εκείνη. Είναι όμως Εκείνη; Ποιο φως μπορεί να φωτίσει το παρελθόν μας και τη ζωή μας, ακόμα κι αν εμφανιστούν εκατό μάρτυρες και εκατό χαρτιά; Μια φανταστική ιστορία για τα παιχνίδια που παίζει ο χρόνος ακόμα και σ' εκείνους οι οποίοι κάποτε κρατούσαν μαστίγιο.»